H εκδίκηση του περιβάλλοντος
Aίσθημα ανασφάλειας στον σύγχρονο κόσμο δημιουργεί η «αποσύνδεση» από τη φύση
της Γεωργιας Zαβιτσανου
Πού μας έχει οδηγήσει η εντατική γεωργία και κτηνοτροφία; Πού οφείλεται η εμφάνιση νέων, πιο ανθεκτικών ιών; Tι σηματοδοτεί η αλλαγή του κλίματος για τα διατροφικά αποθέματα; Tι επιπτώσεις έχουν στην υγεία οι τοξικές χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται αφειδώς στη σύγχρονη βιομηχανία; Aυτά και άλλα πολλά εξέτασαν οι επιστήμονες του Iνστιτούτου Kοινωνικών και Περιβαλλοντικών Mελετών Worldwatch δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα των ερευνών τους στην έκθεση «Η Κατάσταση του Κόσμου 2005», εκτενή αποσπάσματα της οποίας δημοσιεύει σήμερα η «K» με αφορμή την Παγκόσμια Hμέρα Περιβάλλοντος. H έκθεση εκδίδεται κάθε χρόνο από το 1984 και συγκαταλέγεται ανάμεσα στα τρία περισσότερο διαβασμένα βιβλία διεθνώς στη θεματογραφία των τίτλων για την αειφόρο ανάπτυξη. Το φετινό θέμα της έκθεσης είναι η αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων για το αίσθημα της ανασφάλειας που κυριεύει τον σύγχρονο κόσμο – πολλά από τα οποία ανιχνεύονται στην «αποσύνδεση» των κοινωνιών από το φυσικό περιβάλλον, την πληθυσμιακή έκρηξη και την υπεράντληση των φυσικών πόρων. Mήπως το πιο σημαντικό «όπλο» για την ειρήνη και την ανάπυξη είναι η περιβαλλοντική συνεργασία; Η «Κατάσταση του Κόσμου 2005» μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Ευώνυμο Οικολογική Βιβλιοθήκη και θα διατίθεται στα βιβλιοπωλεία από τα μέσα Ιουνίου. Tην ελληνική έκδοση, που επιμελήθηκαν οι κ. Μιχάλης Προμπονάς και Γιάννης Σακιώτης και συντόνισε ο κ. Σάκης Κουρουζίδης, προλογίζει ο Eλληνας επίτροπος Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Eνωσης κ. Σταύρος Δήμας. Tο βιβλίο θα παρουσιαστεί στο αναγνωστικό κοινό στη Στοά του Βιβλίου, την Τρίτη 14 Ιουνίου 2005, στις 12 μ.
Γενετική ποικιλότητα φυτών και ζώων
Από την αρχή του προηγούμενου αιώνα μέχρι σήμερα έχει χαθεί το 75% της γενετικής ποικιλότητας των αγροτικών φυτών. Στην Κίνα, το 1949 καλλιεργούνταν 10.000 ποικιλίες σιτηρών. Τη δεκαετία του 1970, μόνο 1.000 ποικιλίες ήταν ακόμα στην παραγωγή. Μόνο 20% των ποικιλιών καλαμποκιού που καταγράφηκαν στο Μεξικό το 1930 είναι σήμερα γνωστές. Οι αγρότες στις Φιλιππίνες καλλιεργούσαν κάποτε χιλιάδες ποικιλίες ρυζιού, αλλά μέχρι τη δεκαετία του 1980 μόνο δύο ποικιλίες κάλυπταν το 98% της καλλιεργούμενης έκτασης. (…)
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, 1.000 είδη κτηνοτροφικών ζώων έχουν εξαφανισθεί – περίπου το 15% των ποικιλιών βοοειδών και πουλερικών. Περίπου 300 από αυτές τις απώλειες συντελέστηκαν μέσα στα τελευταία 15 χρόνια. Το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο στις βιομηχανικές χώρες, όπου η μηχανική γεωργία είναι πιο εντατική. Στην Ευρώπη, περισσότερα από τα μισά είδη παραγωγικών ζώων έχουν χαθεί από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ενώ 43% από τα υπόλοιπα είδη απειλούνται με εξαφάνιση. (…)
Tα αγροτικά οικοσυστήματα, όμως, έχουν βασιστεί για εκατομμύρια χρόνια σε ένα ευρύ, πλούσιο και ποικίλο απόθεμα άγριων και εξημερωμένων σπόρων και ζώων για να προωθήσουν την αγροτική παραγωγικότητα. (…) Σύμφωνα με τον Jose Esquinas-Alcazar, γραμματέα της Επιτροπής Γενετικών Πόρων για τη Διατροφή και τη Γεωργία, «οι γενετικοί πόροι αποτελούν τη βάση της διατροφικής ασφάλειας». (…)
Στην εποχή των «συναγερμών για την τρομοκρατία», τα αγροκτήματα που εγκαταλείπουν τη βιολογική ποικιλία έχουν στην πραγματικότητα πετάξει τα αμυντικά τους όπλα. Oι γιγαντιαίες εγκαταστάσεις, που είναι ασφυκτικά γεμάτες με πουλερικά ή γουρούνια, είναι πιο ευάλωτες σε ακούσιες ή δόλιες επιθέσεις ασθενειών. Σύμφωνα με τον Chuck Basset της Αμερικανικής Οργάνωσης για τη Διατήρηση των Εγχώριων Ποικιλιών στα Zώα, «ένα κατάλληλα τοποθετημένο στέλεχος μικροβίου μπορεί εύκολα να εξαφανίσει το 90% ενός σταβλισμένου κοπαδιού. Oμως σε κοπάδι με ευρύτερη γενετική ποικιλία, αυτό θα είναι δυσκολότερο».
Eντατική κτηνοτροφία και ανθρώπινη υγεία
Η βιομηχανική κτηνοτροφία επίσης συνεισφέρει και σε άλλα λιγότερο δημοσιοποιημένα προβλήματα υγείας, συμπεριλαμβανομένης και της αύξησης των ασθενειών που μεταφέρονται με την τροφή. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τα πραγματικά κρούσματα αυτών των ασθενειών μπορεί να είναι 300-350 φορές περισσότερα από αυτά που αναφέρονται. Ανθυγιεινές συνθήκες, συνωστισμός των ζώων, ελλιπής επεξεργασία των αποβλήτων στα βιομηχανικά αγροκτήματα επιδεινώνουν την ταχεία μεταφορά ζωονόσων και διατροφικών επιμολύνσεων στους ανθρώπους. (…)
Η βιομηχανική κτηνοτροφία βασίζεται σε μεγάλες δόσεις αντιβιοτικών. Αλλά αυτή η πρακτική μπορεί να έχει ορισμένες καταστροφικές συνέπειες. Υπολείμματα των αντιβιοτικών καταλήγουν στην τροφή μας και μπορούν να περάσουν στο περιβάλλον μέσω των αποβλήτων των ζώων, ρυπαίνοντας επιπλέον τα επιφανειακά και τα υπόγεια νερά. Αυτή η συνεχής χρήση –ή κατάχρηση– των φαρμάκων, οδηγεί σε ανθεκτικότητα, δυσκολεύοντας έτσι την καταπολέμηση ασθενειών τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα.
Εκτός από τις ασθένειες, οι νέες τεχνολογίες μπορούν επίσης να βλάψουν τα διατροφικά φυτά και το ζωικό κεφάλαιο, αλλάζοντας το γενετικό τους υλικό και μειώνοντας τη δυνατότητά τους να επιβιώσουν. Ας λάβουμε υπόψη τους Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Richard Howard, βιολόγου του Πανεπιστημίου Purdue, τα γενετικά τροποποιημένα ψάρια έχουν τη δυνατότητα να αντικαταστήσουν μερικούς άγριους πληθυσμούς. Ο Howard και οι συνεργάτες του έβαλαν γονίδια ανάπτυξης του σολομού σε ένα μικρό είδος γιαπωνέζικου ψαριού των γλυκών νερών που αναπαράγεται γρήγορα. Βρήκαν ότι το αρσενικό γενετικά τροποποιημένο ψάρι έγινε μεγαλύτερο από το αντίστοιχο της άγριας ποικιλίας, διώχνοντας τα άλλα αρσενικά κατά το ζευγάρωμα. Ως αποτέλεσμα, τα μεγαλύτερα ψάρια ήταν πιο αποτελεσματικά στη διάδοση του DNA τους. Oμως κατά ειρωνικό τρόπο, οι απόγονοι του τροποποιημένου ψαριού είχαν μικρότερες δυνατότητες επιβίωσης ώς την ενηλικίωση. Εάν τα γενετικά τροποποιημένα ψάρια διαφύγουν στο περιβάλλον και αντικαταστήσουν τις αυτόχθονες ποικιλίες, τότε θα οδηγήσουν ολόκληρα είδη στην εξαφάνιση.
Κλιματικές αλλαγές
Καθώς τα αέρια του θερμοκηπίου παγιδεύουν όλο και περισσότερη ηλιακή θερμότητα στην ατμόσφαιρα της Γης, τόσο περισσότερη ενέργεια εμπεριέχεται στο σύστημα του κλίματος, γεγονός το οποίο αντιστοιχεί σε πιο ακραίες εναλλαγές – από ξηρό σε υγρό, και από ζεστό σε κρύο. Σε αρκετές περιοχές του πλανήτη οι κλιματολόγοι έχουν ήδη καταγράψει κάποιες από αυτές τις προβλεπόμενες επιπτώσεις: υψηλότερες ανώτατες θερμοκρασίες και περισσότερες ζεστές ημέρες, υψηλότερες κατώτατες θερμοκρασίες και λιγότερες ψυχρές ημέρες, μεγαλύτερη διαφοροποίηση στις βροχοπτώσεις μαζί με περισσότερες ακραίες καταστάσεις, αυξημένη θερινή ξηρασία με αντίστοιχο κίνδυνο ξηρασίας στα ηπειρωτικά. Oλες αυτές οι συνθήκες είναι πιθανό να ενισχυθούν μέσα στον επόμενο αιώνα. (…)
Oι περισσότεροι κλιματολόγοι συμφωνούν ότι οι κλιματικές αλλαγές θα πλήξουν σκληρότερα τους αγρότες στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Οι φυτοβιολόγοι του Διεθνούς Ινστιτούτου Eρευνας για το Ρύζι, που εδρεύει στις Φιλιππίνες, ήδη καταγράφουν επαναλαμβανόμενες ζημιές από τη ζέστη στην Καμπότζη, στην Ινδία και στις δικές τους πειραματικές καλλιέργειες στη Μανίλα, όπου η μέση θερμοκρασία είναι τώρα 2,5 βαθμοί Κελσίου υψηλότερη απ’ ό,τι ήταν πριν από 50 χρόνια. «Σε θερμοκρασίες από 30 βαθμούς Κελσίου και άνω, οι αποδόσεις του ρυζιού, του σιταριού και του καλαμποκιού είναι πιθανό να μειωθούν κατά 10% για κάθε πρόσθετο βαθμό θερμοκρασιακής αύξησης», λέει ο ερευνητής John Sheehy. Ο ίδιος υπολογίζει ότι οι αποδόσεις στους τροπικούς μπορούν να μειωθούν έως και κατά 30% τα επόμενα 50 χρόνια – ενώ ο ήδη υποσιτιζόμενος πληθυσμός της περιοχής θα αυξηθεί κατά 44%.
Τοξικές χημικές ουσίες
Aπό τις 70.000 χημικές ουσίες που κυκλοφορούν στην Ευρώπη, ελάχιστες έχουν ελεγχθεί επαρκώς ως προς την ασφάλειά τους. Oμως ορισμένες από αυτές που έχουν ελεγχθεί έχουν δείξει ανησυχητικά αποτελέσματα, καθώς αυξάνουν την πιθανότητα καρκίνου, προκαλούν ορμονικές διαταραχές και καθυστερούν την ανάπτυξη στα παιδιά. Επιπλέον, επηρεάζονται ακόμα και αυτοί που ελάχιστα εκτίθενται σε χημικά: 200 τοξικές ουσίες έχουν ανιχνευθεί στα σώματα των Iνουί της Γροιλανδίας. (…)
Iσως η σημαντικότερη απειλή για την ασφάλεια να είναι το γεγονός ότι τα προβλήματα που προκαλούνται από τις χημικές ουσίες εμφανίζονται όταν είναι πλέον πολύ αργά για να μπορέσουν να αντιμετωπιστούν. Oι καταστροφικές επιπτώσεις του DDT έγιναν γνωστές μετά είκοσι χρόνια εκτεταμένης χρήσης του, ενώ πέρασαν άλλα δέκα χρόνια μέχρι να απαγορευθεί η ουσία στις ΗΠΑ.
Oι χημικές ουσίες που διαταράσσουν την ενδοκρινική ισορροπία ίσως να αποτελούν την επόμενη λανθάνουσα απειλή (…). Hδη στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη οι αριθμοί των σπερματοζωαρίων στους άρρενες παρουσιάζουν σημαντική μείωση, ενώ σε πολλές βιομηχανικές χώρες ο καρκίνος των όρχεων αυξάνεται.
